کد مطلب:46080 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:20

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

با وجود اهميّت تجربه در شناخت، آيا دانشمندان اسلام در تكامل علوم موروثي از يونان از آن بهره گرفتهاند، يا مانند يونانيان به براهين عقلي محض تكيه كردهاند؟

پاسخ به اين پرسش در گرو اين است كه از خدمات گرانبهاي دانشمندان اسلامي در زمينههاي علوم طبيعي و رياضي و فلكي، يعني از آنچه ملل مغرب زمين به دانشمندان اسلامي مديون هستند، آگاه گرديم. در اين آگاهي خواهيم ديد كه دانشمندان اسلام بر خلاف علماي يونان تجربه و آزمون را در تكميل علوم، به كار گرفته و در هيچ دورهاي از اعصار درخشان اسلامي از آن غفلت نداشتند و هرگز علماي مغرب زمين در اين مورد پيشگام نميباشند.
1ـ جابر بن حيان و تجربه
ميدانيم كه شيمي يكي از دانشهاي طبيعي است كه هرگز بدون تجربه و آزمايش، امكاني براي تكامل نيست، يك فرد شيميست، آزمايشگاه و لابراتوار لازم دارد ما درباره پدر شيمي «جابر بن حيان» كه شاگرد پيشواي ششم ـ عليه السلام ـ و فرزند يك دارو ساز كوفي بود چنين ميخوانيم:
حدود صد جلد كتاب شيمي از «جابر» در دست است و نفوذ كتابهاي او در تاريخ شيمي اروپا آشكار است و تجارب و آزمايشهاي بسياري كرده و به نظريات و فرضيات شيمي نيز پرداخته است.
در آثار خود راجع به تصفيه، تقطير، تبخير، ذوب، تبلور و غيره مطالبي نوشته و طرز تهيه مواد شيميايي را نيز بيان كرده است كه از آن جمله (سولفورد و مركور) و (اكسيد دارسينيك) ميباشد. اين دانشمند ميدانست كه چگونه زاجها ويتريلها، گوگرد، نشادر و غيره را ميتوان به دست آورد، و خود او «اكسيد جيوه»، استونهاي سرب و فلزات ديگر و «تيزآب سلطاني» را تهيه كرده است. لابراتوار مخصوص او پس از دويست سال از مرگ وي در يكي از نقاط كوفه به دست آمد.
2ـ رازي و تجربه
در دو قرن نخست، پزشكان جهان اسلام، بر اساس علوم يوناني و آزمايشهاي ايران و هند كار ميكردند و در دوره تحوّل و ابتكار، پزشكان اسلامي دائرةالمعارفهايي در طب نوشتهاند و بزرگترين پزشك اين دوره «محمد بن زكرياي رازي» است كه در سال 311 در گذشته است وي در دوره جواني به كيمياگري اشتغال داشت، ولي بعداً تغيير رشته داد و به طبابت اشتغال جست، تعداد كتابهاي او از دويست جلد تجاوز ميكند و اغلب آنها طبي و بينهايت سودمند است، از آن جمله رسالههاي او راجع به سنگ مثانه و بيماري كليه است، ولي معروفترين كتب رازي در خصوص «آبله و سرخچه» است و از سال (1498 ـ 1866م) چهل مرتبه به زبانهاي گوناگون چاپ شده است. وي مجموع تجارب خود را درباره آبله چنين مينويسد: «آبله با تب طولاني، احساس درد در پشت، خارش در بيني، لرز در خواب، آغاز ميشود، علايم اصلي آن همان احساس درد با تب، قرمزي شديد در گونهها و احساس فشار در بدن است، درد گلو و سينه، سختي تنفس، سرفه، خشكي دهان و غلظت بزاق، گرفتگي صدا، حس درد و فشار در سر، نيز از علايم آن است».
يكي از بزرگترين كتب طبي رازي كه با بهترين كتب طبي دنيا برابري ميكند، كتاب «الحاوي» اوست و آن كتاب جامعي است كه حاوي طب يونان و عرب ميباشد. اين مرد تمام زندگي خويش را صرف خواندن كتاب و آزمايشهاي طبي كرد و در آخرين سالهاي عمر اطلاعات خود را به صورت كتابي در آورد.
«رازي هر بيماري را كه ميخواهد شرح دهد اوّل عقايد يونانيها وسريانيها، اعراب و ايرانيها، و هنديها را ميگويد و سپس به تشريح عقايد و آزمايشهاي خود ميپردازد و آنچه بر اثر تجارب و آزمايشهاي خود كشف نموده شرح ميدهد.
3ـ بوعلي و تجربه
ابن سينا از بزرگترين دانشمندان جهان اسلام است، او فيلسوف بزرگ، طبيب حاذق، و فيزيك دان برجسته بود، قانون او در طب و شفاي او در علوم طبيعي و الهي، بزرگترين نشانه افتخار و عظمت اوست. مطالعه و بررسي اين دو كتاب، ما را به عنايت بوعلي به تجربه، رهبري ميكند اينك نگارنده برخي از مواردي را كه شيخ در شفا شخصاً به تجربه پرداخته است يادآور ميشود:
1ـ وي در فصلي در شفا كه درباره «هاله» ماه و «قوس قزح» است، پيرامون تجربه خود چنين مينويسد: «وقد تواترت منّي هذه التجربة بعد ذلك مراراً»: (طبيعيات شفا/266)
[اين مطلب را كراراً تجربه كردهايم.]
2ـ باز در فصل مربوط به حيوانات مينويسد: «انّه قد جرب و عرف» (طبيعيات شفا/414)
[اين مطلب تجربه و معروف شده است.]
بوعلي، رسالههايي در خصوص تشكيل كوهها، سنگها و مواد معدني نوشته و تأثير زلزله، باد، آب، اختلاف درجه حرارت، و غيره را شرح داده است. (ميرات اسلام/119)
مطالعه طبيعيات شفا استواري اين مطلب را ثابت ميكند، وي در فن پنجم از كتاب شفا درباره سنگهاي آسماني كه گاهي به زمين ميافتند مطالبي نقل ميكند و يادآور ميشود: در منطقه «خوارزم» قطعهاي ازاين سنگها را ذوب كردم پيوسته از آن دود رنگارنگ مايل به سبزي بلند ميشد، تا آنجا كه خاكستري از آن باقي ماند. وي در شفا جرياني را نقل ميكند و شاگرد خود ابو عبيدالله عبدالواحد بن محمد جوزجاني را نيز بر آن مطلب گواه ميگيرد. (طبيعيات شفا/249 ـ 250)
4ـ حسن بن هيثم و تجربه
حسن بن هيثم بصري، رياضي و فيزيك دان برجسته جهان اسلام كه در حدود سال 430 در گذشته است، وي از طرف خليفه عباسي مأموريت يافت كه براي منظم كردن طغيان رود نيل چارهاي بجويد، ولي در اين مطلب توفيق نيافت و مورد بيمهري مقام خلافت قرار گرفت، مهمترين كتاب او در بحث نور است كه نسخه اصلي آن به زبان عربي مفقود، ولي ترجمه لاتيني آن محفوظ است. وي فرضيه اقليدس را در خصوص چشم رد كرده و در كتاب خود راجع به رنگها، انتشار نور، انكسار و آزمايشهاي لازم براي تعيين زاويه انكسار و انعكاس نور، مطالب مهمي نوشته است.
مسائل ديگر او مربوط به قوس و قزح، هاله، آئينههاي كروي و شلغمي است، هيثم بر پايه محاسبات دقيق خود، آئينههاي فلزي ساخت، او اغلب آزمايشهاي خود را در آخرين دهة عمر خويش انجام داد، اين دانشمند هنگامي كه خورشيد ميگرفت، تصوير آن را توسط سوراخ بسيار كوچكي بررسي و به روي پردهاي ميانداخت و او اوّلين شخصي بود كه به اين قسم تصوير پي برد.
اينها نمونههايي از روش علمي دانشمندان اسلام است كه براي رفع اشكال مطرح گرديد.

---

: آية الله جعفر سبحاني
شناخت در فلسفة اسلامي